من زن، عرب و معمار هستم. دو مورد اول را طبیعت و جغرافی تعیین کرده، اما سومی حاصل چهل‌سال کار سخت است.
زها حدید را یکی از اسطوره های معماری دوره ی معاصر می دانند. در ۳۱ اکتبر ۱۹۵۰ در بغداد متولد شد. تحصیلات دبیرستان خود را در مدرسه کاتولیکی فرانسوی گذراند. بعد از اتمام درسش در دانشگاه آمریکایی در بیروت، راهی لندن شد تا در آنجا تحصیلاتش را ادامه دهد. استادان زها حدید او را سیاره ی در مدار خودش تعریف کرده اند آنها معتقد بودند که این دانشجو همیشه نگاهی خاص نسبت به اطراف، طبیعت و مناظر داشت و در عین حال هیچ علاقه ی به جزییات و رعایت کردن آنها در طرح هایش نداشت. در سال ۱۹۸۰ در انگلستان شرکت خود را با نام (دفتر معماری زها حدید) تاسیس کرد. بعد از آن در دانشگاه های هاروارد، کمبریج، شیکاگو، هامبورگ و کلمبیا شروع به تدریس کرد و بیشترین اعتبار خود را در این سال ها و از طریق تدریس درچنین دانشگاه های معتبری کسب کرد. اوج شهرت جهانی زها حدید به سال ۱۹۸۸ بازمی‌گردد. او در این سال برای نمایش طراحی‌ها و نقاشی‌های خود در نمایشگاه طراحی‌های ساختارشکنانه در موزه‌ی هنر نیویورک انتخاب شد. این نمایشگاه توسط معمار مشهور، فیلیپ جانسون برگزار شده بود.
او برای طراحی ساختمان موزه‌ی هنرهای معاصر سین‌سیناتی وارد رقابت معماری شد. رقابتی که استاد خودش، رم کولهاس نیز در آن حضور داشت. حدید در این رقابت پیروز شد و نام خود را به‌عنوان اولین طراح زن موزه در ایالات متحده‌ی آمریکا ثبت کرد. معتبرترین افتخاری که زها حدید در زندگی خود دریافت کرد، نشان امپراطوری CBE و DBE انگلستان بوده است. وی عضو افتخاری آکادمی هنر آمریکا و مؤسسه‌ی معماری آمریکا و یکی از اعضای هیات معتمدین بنیاد معماری نیز بود. معتبرترین جایزه‌ی زها حدید در عمر کاری، جایزه‌ی معماری پریتزکر بوده است. این جایزه در سال ۲۰۰۴ به او اهدا شد و حدید، به‌عنوان اولین بانویی که پریتزکر را دریافت کرد، شناخته شد. این جایزه توسط بنیاد هایت هرسال به یک معمار زنده اهدا می‌شود . زها حدید در سال ۲۰۰۸ در لیست ۱۰۰ بانوی قدرتمند مجله‌ی فوربز، جایگاه ۶۹ را تصاحب کرد. در سال ۲۰۱۰، مجله‌ی New Statesman او را در لیست ۵۰ فرد تأثیرگذار سال ۲۰۱۰ قرار داد. او معتبرترین جایزه‌ی معماری بریتانیا یعنی جایزه‌ی استرلینگ را نیز دو بار دریافت کرد.
در طراحی‌های زها حدید، شاهد خطوط خشنی هستیم که کاملا بر خلاف طبع لطیف زنانه وی است. خطوط خشنی که به سبب ذات ناآرام خود، جلوه تازه‌ای به طرح‌های وی می‌بخشند و آن را از سایر نمونه‌های مسابه مجزا می‌سازند. بنابرین به جزئت می‌توان همین مسئله را مهم‌ترین خصیصه طراحی‌های معماری زها حدید به شمار آورد. به طور کلی می‌توان او را معماری دانست که قائل به هیچ حد و مرزی در طراحی‌های خود نبود و تمام آنها را در هم می‌شکست. با بررسی طرح های حدید به شخصیت بغرنج و روشنفکرانه ای که سرچشمه طرح های اوست پی می بریم. زها حدید، نمایانگر مدرنیته زنانه ای است که صرفا منحصر به سلسله مراتب زمانی نمی شود، بلکه در عین حال، دربردارنده رفتاری متأثر از درکی روشن و واقعی است؛ معماری وی با بخش لطیف روح زندگی معاصر هماهنگ است. در چیستایی زیبایی، گروتر چنین بیان می کند که انسان در مواجهه با یک جسم یا پدیده، پیام هایی را از آن دریافت می کند که احساسات درونی او را تحت تأثیر قرار داده و ماهیت آن پدیده را در ذهن او شکل دهد. وقتی زیبایی شناختی یک پیام به حد مشخصی برسد، فرد جسمی که پیام را از آن دریافت کرده، زیبا تشخیص می دهد. این حد خاص مقداری از اطلاعات است که گیرنده را وادار به تشکیل طرح واره کرده، از این طریق سطح ادراکش را به سطحی بالاتر از سطوح ادراکی می رساند و به عکس نیز می توان گفت یک چیز زیبا، ادراکی غنی را برای ما ممکن می کند و این باعث رضایت ما می شود. در این تعبیر آثار زها جولانگاه سطحی از ادراک است که سرخوشی و لذت را توأمان در مخاطب رقم می زند و البته این همه را نه با رد سنت، بلکه با پرسشگری از آن و تعقیب روند خلاقه اش، ممکن می کند.
او جز مشاهیر بزرگ اما کمتر شناخته شده است یکی از دلایل چرایی این مسله به عادت ما ایرانی ها برمی گردد که تا زنده بودن یک فرد خیلی علاقمند به کارها و آثارش نیستیم اما به ناگاه بعد از درگذشت او زندگی این فرد و آفریده ها و مخلوقات او در هر زمینه ی مورد علاقه و بحث کردن ما قرار می گیرد. تا قبل از درگذشت زها حدید بسیار از مردم عادی و چه بسا دانشجویان معماری شناختی از او نداشتند اما به یکباره تبدیل به چهره ی محبوب جهان سومی ها قرار گرفت. اما چرا باید او را می شناختند؟ یکی از دلایل، ایرانی بودن مادر زها حدید و تسلط زها بر زبان فارسی بوده است. دیگری اینکه بیشتر تحصیل کرده ها و محصلان رشته ی معماری در ایران خانم ها هستند و زها حدید می تواند برای آنها فارغ از تمام چارچوب های جنسیتی تبدیل به الگو و فرد موفق شود. زها حدید خود را محدود به کلیشه های جنسیتی نکرد و فارغ از هر نگاه و تفکر و دیدگاهی تمام زندگی خود را وقف معماری کرد و در این راه به موفقیت ها و شهرت های جهانی دست یافت. کسی که فقط کار و حرفه و علاقه ی خود را الگو قرار داد و خود را مشغول هیچ حاشیه ی نکرد. اما حیف که رسیدن زمان رفتن برای زها حدید اجازه اتمام بسیاری از کارهایش را نداد و او در ۳۱ مارس۲۰۱۶ بر اثر حمله ی قلبی از دنیا رفت و جهانی را از آموخته ها و نگاه های تازه و ایده های نو محروم کرد.
یادداشتی از رضا شهلا