درباره ی آناهیتا، به بهانه ی آبان
اردوی سوره اَناهیتا، ایزد پیش‌زردشتی با شخصیتی بسیار مهم که نقش تأثیرگذاری در آیین های ایران باستان بازی می کند، موضوع این نوشتار است. اَردَوی به معنای رطوبت در آغاز نام رودخانۀ مقدسی بوده است که به پیروی از اصل شناخته شدۀ اساطیر می دانیم که نام رودخانه شخصیت خدایی یافته.
در آیین ودایی سَرس‌وَتی همتای اوست و به اعتقاد برخی اسطوره شناسان اردوی، در اصل صفتی برای سرس‌وتی بوده است که در هند به رودخانۀ کوچک مقدسی در ناحیۀ پنجاب کنونی اطلاق می شد. در ایران اما به شکل هَرَخوَتی نامی شد برای ناحیۀ پر رودخانه و دریاچه در افغانستان کنونی. بعد ها جای سرس‌وتی را دو صفت از صفت های آن گرفت، یعنی اَردَوی و سوره.
سورا یا سوره در معنای سَروَر نیرومند و پرزور ترکیب اردوی سوره را ساخت؛ چراکه در ابتدا بر رودخانۀ اردوی سروری داشت و مرور زمان بود که سبب شد او به همۀ آب های دنیا سروری یابد و در نهایت صفت اناهیتا در معنای پاک و بی الایش، معرف درستی از شخصیت او میشود. به مرور او از اپام نپات هم پیشی می‌گیرد، کسی که پیش از او خدای آب های روان بود و البته برخلاف اردوی سوره اَناهیتا شخصیت مردانه داشت. در نهایت شخصیت اپام نپات در او حل شد.
برخی به غلط آفرودیت یونانی را همتای او دانستند که نمی تواند صحیح باشد؛ چراکه آناهیتا عفیف و پاکدامن است و بسیار خردمند. اما با ایشتر بابلی قابل انطباق است.
او در دوران پیش از زرتشت، به عنوان الهه‌ی آب و باروری شناخته می‌شد که با چشمه‌ها، رودها و دریاها پیوند داشت و بدین سبب مهم ترین ایزد بانوی این سرزمین بود. آب همه جا عزیز و محترم بود؛ اما در سرزمین خشک و کم آبی مثل ایران، شاءن و منزلتی دو چندان داشت. به جز این، زندگی کشاورزی و اقتصاد آن دوران به آب وابسته بود؛ درنتیجه آلوده کردن و هدر دادنش نا بخشودنی دانسته می‌شد و اناهیتا سرورش شد. بعد از این، ایزدبانوی عشق و باروری نیز می شود، زیرا سرچشمۀ حیات از او می جوشد. به عنوان ایزد بانوی باروری، زنانی که می خواهند زایش خوب داشته باشند و دخترانی که می خواهند شوهر مناسب پیدا کنند، به درگاه او نیایش میکنند. او نطفه ی مردان را پاک می کند و زنان را برای زایش آماده می کند.
پس از زردشت هم از ارزش و اهمیت اناهیتا کاسته نشد. بر اساس این سنت، همۀ ایزدان پیش زردشتی عنوان مزده داته به معنای آفریدۀ مزدا گرفتند و با حفظ سمت، به حیات خود در دین زردشتی ادامه دادند. آناهیتا هرچند صاحب کرسی در میان امشاسپندان نشد، در شان و منزلتش همان بس که ردی از خود در کتیبه های هخامنشی از اردشیر دوم به بعد به جای گذاشت و یشتی از اوستا را به خود اختصاص داد و هرکدام از چهره های اساطیری که به رزم راهی می شدند، ابتدا نذر او می کردند؛ چنان که آبان یشت توصیف می کند:
در کردۀ ششم آبان یشت آمده که: «از برای او هوشنگ پیشدادی در بالای کوه هرا صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند قربانی کرد تا بر همۀ ممالک بزرگ شهریار گردد و دو ثلث از دیوان مازندران و دروغ پرستان را به زمین افکند و کامیاب شد»
در کردۀ هفتم آبان یشت آمده که: «از برای او جمشید، دارندۀ گله و رمۀ خوب در بالای کوه هکر صد اسب، هزار گاو و ده هزار گوسفند قربانی کرد تا بر همۀ ممالک شهریار گردد و او را کامیاب ساخت»
در کردۀ هشتم آبان یشت آمده که: «از برای او ضحاک سه پوزه در مملکت بابِل، صد اسب و هزار گاو و هزار گوسفند قربانی کرد تا بتواند هفت کشور را از مردمان تهی سازد و او را کامیاب نساخت»
در کردۀ نهم آبان یشت آمده است: «فریدون به درگاه او صد اسب و هزار گاو و هزار گوسفند قربانی کرد تا بر ضحاک سه پوزه و سه کله و شش چشم هزار چستی و چالاکی دارنده، ظفر یابد و کامیاب شد»
و در ادامه گرشاسپ برای پیروزی بر گندرو، افراسیاب تورانی برای دستیابی به فَرّی که میان دریای فراخکرد است که البته اناهیتا او را کامیاب نساخت. کیکاووس، خسرو و دیگر شاهان و پهلوانان برای هر جنگی به همین ترتیب.
پس تا اینجا دانستیم که او حاکم بر مهم ترین عنصر زندگی یعنی آب است، آبی که در بستر زندگی کشاورزی آن روزگار اهمیت اقتصادی دوچندان دارد. نقش اجرایی در زندگی روزمرۀ مردم از تولد و عشق دارد و در تمام جنگ ها کنار شاهان و پهلوانان می ایستد و با یاری نکردن شاهان دشمن ایران و ضدقهرمان ها، نقش سیاسی هم در بین شخصیت های اسطوره ای ایفا می کند.
ظاهری که از او توصیف می شود، به قدری زیبا و با جزئیات دقیق است که احتمال می رود تندیسی از او در دوران هخامنشی وجود داشته باشد؛ هرچند که تندیس ساختن از ایزدان و ایزدبانوان ایرانی هرگز سنتی نبوده است.
او در بند ۱۵آبان یشت، «آن زورمند درخشان بلندبالا و خوش اندام و…» توصیف شده است.
در بند ۸۷ این گونه اما «آنگاه اردوی سوره اناهیتا به صورت دختر زیبایی بسیار برومند، خوش اندام، کمربند بر میان بسته، راست بالا، آزاده نژاد و شریف، کفش های زرین در پا نموده با زینت های بسیار آراسته، روان گشت و.. »
در بند ۱۲۷ نیز این گونه آمده است: «اردوی سور اناهید بسیار شریف، طوقی به دور گلوی نازنین خود دارد. او کمربند به میان می بندد تا سینه هایش ترکیب زیبا بگیرد»
در بند ۱۲۸ نیز این گونه آمده است: «در بالای سر اردوی سوره اناهیتا تاجی با صد ستاره زرین هشت گوشه، بسان چرخ ساخته شده، با نوار ها زینت یافته …»
بر اساس بند ۱۲۹: «اردوی سوره اناهیتا جامه از پوست ببر در بر دارد، از سیصد ببری که چهار بچه زاید (از ببرماده) برای آنکه ببرماده زیباترین است، چه موی آن انبوه تر است ….»
بر اساس این توصیف، ما با یک چهرۀ کاملاً زنانه رو به رو هستیم با تمام آرایش و زیبایی؛ اما ویژگی هایی که به این تصویر اضافه می شود، به نظر می رسد تصویر یک زن کامل، یک زن آرمانی را بر اساس ارزش های اجتماعی و اخلاقی جامعۀ آن روز ایرانی ارائه می دهد.
بر اساس بند ۲ آبان یشت: «کسی که نطفه همۀ مردان را پاک می کند، کسی که مشیمه همۀ زنان را برای زایش پاک می کند، کسی که زایش همۀ زنان را آسان می گرداند، کسی که به همۀ زنان حامله در موقع لازم شیر دهد »
بر اساس بند ۳: «برومندی که در همه جا دارای شهرت است، کسی که در بزرگی باندازه همۀ آب هایی است که در روی این زمین جاری است، زورمندی که از کوه هکر بدریای فراخ کرت ریزد »
بر اساس بند ۷ آبان یشت: «اردوی سوره اناهیتا از طرف آفریدگار مزدا برخاست، بحقیقت بازوان زیبا و سفیدش به ستبری شانۀ اسبی است، با زینت های با شکوه و دیدنی اراسته است. نازنین و بسیار نیرومند روان، این چنین در ضمیر خویش اندیشه کنان» و در ادامه اشاره می شود که برای این ایزدبانو خود اهورامزدا هم نیایش می کند.
این زن است. در غایت زیبایی، در غایت خردمندی، در غایت زورمندی و قدرت، با مسئولیت هایی که در هر روز و هر ساعت در زندگی روزمرۀ انسان ها او را درگیر میکند. وقتی آبان یشت بازوان او را به ستبری ران اسبی توصیف می کند، به روشنی می گوید که این زن، زن کارزار است و زن بازار. این زن، زن قوی است.
هر ایزدی صاحب گردونه نیست؛ اما او بر گردونه ای سوار است که چهار اسب سفید او ابر، باران، برف و تگرگ است. او بر بلند ترین طبقۀ آسمان جای گزیده و بر کرانۀ هر دریاچه ای خانه ای آراسته با صد پنجره درخشان و هزار ستون خوش تراش دارد.
آناهیتا به عنوان یکی از ایزدبانوان محبوب، پرستشگاه‌های مختلفی در ایران باستان داشته است. از مشهورترین معابد آناهیتا، می‌توان به معبد آناهیتا در شهر کنگاور اشاره کرد. این معبد از بزرگ‌ترین و باارزش‌ترین آثار معماری باستانی ایران است و نشانه‌ای از احترام و باور عمیق ایرانیان به آناهیتا به عنوان محافظ و ایزدبانوی زندگی و زایش است. در دوره‌های مختلف تاریخ، به‌ویژه در دورۀ اشکانی و ساسانی، نیایش به آناهیتا به اوج خود رسید و معابدی برای او ساخته شد. در این دوران، آناهیتا به عنوان الهه‌ی جنگ نیز شناخته می‌شد و پادشاهان ایران باستان به او دعا می‌کردند تا در نبردها پیروز شوند. تندیس های باروری را که به الهه مادر موسوم اند و نمونه هایی از ان در سراب کرمانشا با قدمتی حدود ۹ هزار سال قبل از میلاد تجسمی از این ایزد بانو میدانند.
شخصیت و نمادهای آناهیتا در هنرهای ایران باستان جایگاه ویژه‌ای داشته است. در آثار هنری، نقش‌ها و مجسمه‌های به‌جای‌مانده از او، آناهیتا معمولاً در حال حمل کوزه‌ی آب یا در کنار رودخانه‌ها و چشمه‌ها به تصویر کشیده شده است. در برخی تصاویر، او تاجی از ستاره‌ها بر سر دارد که نماد الهی بودن اوست و نشان‌دهنده‌ی ارتباط او با آسمان‌هاست. آناهیتا در بسیاری از متون با ایزدانی همچون مهر و بهرام در ارتباط بوده است. پیوند آناهیتا با این ایزدان نشان دهندۀ نقش او در جامعه و اهمیت او در باورهای دینی و اساطیری است. آناهیتا همچنین در ادبیات فارسی تأثیرگذار بوده است. شاعران و نویسندگان ایرانی از او به عنوان نمادی از زیبایی، عشق و پاکی یاد کرده‌اند. در متون حماسی و داستان‌های اساطیری، آناهیتا به عنوان ایزدبانوی مقدس و محافظ همواره در کنار پادشاهان و پهلوانان قرار دارد و آنان را در مسیرهای دشوار زندگی یاری می‌رساند.
پس از اسلام، هرچند باورهای زرتشتی و پیش زردشتی کم‌رنگ‌تر شد، اما نماد و نشانه‌های آناهیتا همچنان در ادبیات فارسی زنده باقی ماند. در ادبیات کلاسیک فارسی، شاعران بزرگ مانند فردوسی، عطار و نظامی به آناهیتا اشاره کرده‌اند، هرچند که بیشتر به‌طور غیرمستقیم و به عنوان نمادهای پاکی، زایش و باروری. فردوسی در شاهنامه، در روایت‌های اسطوره‌ای و حماسی خود، نمادهای مرتبط با آناهیتا را به‌کار می‌برد تا شکوه و عظمت زنان پهلوان را به تصویر بکشد.
نظامی گنجوی در خسرو و شیرین از عناصر اساطیری مربوط به آب و پاکی بهره گرفته است که به‌نظر می‌رسد الهام گرفته از شخصیت و ویژگی‌های آناهیتا باشد. این اثر عاشقانه نیز پیوند نزدیکی با عناصر طبیعت دارد که نشانه‌ای از حضور الهه‌های باستانی و ارتباط با طبیعت است.
عطار نیشابوری در آثار عرفانی خود، مانند منطق‌الطیر ، از نمادهای آناهیتا در قالب‌های عرفانی و اسطوره‌ای استفاده کرده و ویژگی های آناهیتا را به عنوان نماد پاکی روحانی و معنوی به‌کار برده است. در شعرهای عرفانی، اغلب پاکی، زایش و آب به معنای طهارت معنوی و روحانی در نظر گرفته می‌شوند که ریشه در باورهای باستانی درباره آناهیتا دارند.