نویسنده: بروس فینک

مترجم: محمدعلی جعفری

پاره‌ای از متن کتاب:

تا جایی که میل در زبان اقامت دارد-و در چارچوب اندیشه‌ی لاکانی چیزی به‌نام میل بدون زبان، به‌معنای دقیق کلمه، وجود ندارد-می‌توانیم بگوییم ناخودآگاه آکنده از این امیالِ بیگانه است. اغلب مردم گاهی اوقات احساس می‌کنند در راهِ هدفی تلاش می‌کنند که واقعاً آن‌را نمی‌خواهند، به نیتِ آرزوهایی زندگی می‌کنند که مورد تاییدشان نیست، یا اهدافی را زیر لب زمزمه می‌کنند که خوب می‌دانند هیچ انگیزه‌ای برای دست‌یابی به آن‌ها ندارند.

از این لحاظ، ناخودآگاه آکنده از امیالِ دیگر مردمان است: مثلاً، میل پدر و مادرتان به تحصیل شما در فلان و بهمان مدرسه و دنبال‌کردن فلان و بهمان حرفه؛ میل پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها به این‌که سروسامان بگیرید و ازدواج کنید و آن‌ها نتیجه‌هایشان را ببینند؛ یا فشار همکاران به مشارکت در فعالیت‌های خاصی که به آن‌ها علاقه ندارید. در این موارد میلی در کار است که آن‌را “متعلق به خودتان” می‌دانید و “میلِ دیگری” که با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنید؛ این میلِ مفروض به‌ظاهر کارگردان اصلی معرکه است و گاهی اوقات شما را به کنش وامی‌دارد، اما به‌هیچ وجه احساس نمی‌کنید به شما تعلق دارد.

دیدگاه و امیالِ دیگران از طریقِ گفتمان در ما جریان می‌یابد. از این لحاظ می‌توانیم این گزاره‌ی لاکان را که “ناخودآگاه گفتمان دیگری است” به‌شکل ساده و روشن تعبیر کنیم: “ناخودآگاه آکنده از سخنان افراد دیگر، مکالمات افراد دیگر، و اهداف، الهامات و فانتزی‌های افراد دیگر است( تا جایی که در قالبِ واژه‌ها بیان شوند)”.
گویی که آن سخن در “خودمان” از نوعی وجود مستقل برخوردار می‌شود. نمونه‌های آشکارِ درونی‌کردنِ گفتمانِ دیگری-سخن افراد دیگر- در آن‌چه معمولاً وجدانِ گناهکار و در آن‌چه فروید اَبَرمن می‌نامد آشکار است.

به این داستان تخیلی فکر کنید که آلبرت اینشتین در دوران کودکی چه‌بسا ناخواسته شنیده بود که پدرش به مادرش می‌گوید: ” او هرگز به جایی نخواهد رسید”، و مادرش تایید کرده بود که “درست است؛ او مثل پدرش تنبل است”. می‌توانیم تصور کنیم آلبرت هنوز آن‌قدرها بزرگ نشده بود که معنای تمام واژه‌ها را دریابد و حدس بزند. باوجود این، واژه‌ها جایی ذخیره می‌شوند و سال‌ها خاموش می‌مانند و زمانی که او به دبیرستان می‌رود با سماجت فعال می‌شوند و او را کلافه می‌کنند. سرانجام وقتی او در امتحان ریاضی دبیرستان ناکام می‌شود، واژه‌ها معنای خود را پیدا می‌کنند و به او آسیبِ فراوان می‌زنند، هرچند او قطعاً در فهمِ مطالب درسی ناتوان نبود.

اکنون می‌توانیم دو وضعیت متفاوت را تصور کنیم. در وضعیت اول، هرگاه آلبرت روی صندلی امتحان می‌نشیند، صدای پدر و مادرش را می‌شنود که می‌گویند “او هرگز به جایی نخواهد رسید” و “درست است؛ او مثل پدرش تنبل است”، اکنون که سرانجام معنای تمام واژه‌ها را در می‌یابد و قادر به پاسخ‌گفتن به هیچ‌یک از سوالات امتحان نیست، بسیار گیج و آشفته می‌شود. در وضعیت دوم، هیچ‌یک از سخنان آگاهانه به‌یاد آورده نمی‌شوند، اما به‌هرصورت همان تاثیر را بر آلبرت دارند.

به‌عبارت دیگر، آن سخنان تحقیرآمیز در ناخودآگاهِ او جاری می‌شوند و آلبرت جوان را پریشان می‌کنند، می‌آزارند، بر او تاثیر می‌گذارند و آگاهی‌اش را مختل می‌کنند. آلبرت سوالات امتحان را مقابل خود می‌بیند و ناگهان احساس گیجی می‌کند، اما دلیلش را نمی‌داند. شاید پنج دقیقه قبل از امتحان همه‌چیز را می‌دانست، اما ناگهان به‌شکل توجیه‌ناپذیری تمرکزش را از دست می‌دهد.

به‌این ترتیب، او ندانسته پیش‌بینی پدرش را که حتی آگاهانه از آن اطلاع نداشته تحقق می‌بخشد که “او هرگز به‌جایی نخواهد رسید”. و طنز بزرگ قضیه این است که بیایید فرض کنیم در این داستان تخیلی، پدرش در آن زمان درباره‌ی پسرِ همسایه حرف می‌زده است!

‌موجودات سخن‌گو بازی‌چه‌های زبان‌اند و زبان آن‌ها را فریب می‌دهد.

بروس فینک روانکاو آمریکایی پیرو لاکان و مترجم اصلی آثار اوست. وی به مدت هفت سال در فرانسه آموزش روانکاوی دیده و اکنون عضو موسسه روانکاوی ژاک لاکان است.

سوژه‌ی لاکانی: میان زبان و ژوئیسانس، نخستین کتاب فینک و یکی از اساسی‌ترین کتاب‌ها در زمینه‌ی روانکاوی لاکانی است. این کتاب در ایران با ترجمه محمد علی جعفری توسط نشر ققنوس به چاپ رسیده است.

لاکانِ روانکاو، برخلاف بیشتر پساساختارگرایانی که به دنبال واسازی و حذف مفهوم سوژه انسانی‌اند، مفهوم سوبژکتیویته را بسیار مهم می‌داند و به کاوش در معنای سوژه بودن، نحوه سوژه شدن فرد، عوامل شکست در سوژه شدن، و امکانات روانکاو در القای «رسوب سوبژکتیویته» می‌پردازد.

تلاش بروس فینک معطوف به ارائه دیدگاهی به اندیشه لاکان است که بسیاری بی‌تردید آن را بیش از حد ایستا و بسته تلقی می‌کنند، در حالی که یکی از جاذبه‌های بی‌شمار کار او دقیقاً در دگرسانی‌ها، خودپیرایی‌ها و واژگونی‌های بی‌وقفه چشم‌انداز ریشه دارد. او همچنین تلاش کرده است نگرشی از چند مفهوم مهم لاکانی را در این کتاب ارائه دهد و نظریه‌هایی را مطرح می‌کند که برای درمانگران و نظریه‌پردازان به یک اندازه مفید و نیرومند است.

یادداشتی از زهرا اسدی